१६ साउन २०८२ शुक्रबार
नेपालगन्ज / तराईको बाँके जिल्ला लगायत ग्रामीण नेपालको सांस्कृतिक र ऐतिहासिक सम्पदाको एक हिस्सा रहेको “बिलाई-काटा” नामक उपकरण आज लोप हुने संघारमा पुगेको छ। पहिले गाउँका कुवामा बाल्टी खस्दा यो पारम्परिक उपकरण प्रयोग गरी निकालिन्थ्यो, तर आधुनिक युगमा न त कुवा बाँकी छन् न त यो उपकरणको प्रयोग। कुवा सुक्नु र ह्यान्डपम्प तथा नलको पानीको व्यवस्थाले यो उपकरण इतिहासको पानामा सीमित हुँदै गएको छ।
बिलाई-काटा के हो?
अवधी सान्स्कृतिक प्रतिष्ठानको संस्थापक, साहित्यकार बिष्णुलाल कुमालका अनुसार बिलाई-काटा एउटा लामो काठ वा बाँसको छडमा धातुको हुक वा काँटा (काटा) जोडिएको हुन्छ। कुवामा बाल्टीको रस्सी टुटेमा वा बाल्टी फसेमा यो उपकरणले हुकमा फसाई बाहिर निकालिन्थ्यो। यसको बनावट सरल भए पनि उपयोगिता धेरै थियो, जसले हरेक गाउँमा यसको उपस्थिति सामान्य थियो। “बिलाई” शब्द सम्भवतः यसको हुकको बिरालोको पन्जाजस्तो आकारका कारण प्रयोग भएको हो कुमालले बताए ।
किन लोप हुँदै छ?
आधुनिकीकरणले ग्रामीण जीवनलाई परिवर्तन गरेको छ। कुवाको ठाउँ बोरवेल र नलले लिएको छ। गाउँमा बिजुली र मोटर पम्पको प्रयोगसँगै पानी निकाल्ने पारम्परिक विधि हराउँदै गएको छ। योसँगै बिलाई-काटा जस्ता उपकरण पनि अप्रासंगिक बनेका छन्। आजको पुस्तालाई यो उपकरणको नाम थाहा नहुन सक्छ, र जुन पुरानो पुस्ताले चिन्छ, त्यसका लागि यो एउटा सम्झनाको विषय मात्र बनेको छ।
सांस्कृतिक महत्व
बिलाई-काटा केवल एउटा उपकरण मात्र थिएन, बरु ग्रामीण समुदायको एकताको प्रतीक थियो। कुवामा बाल्टी फस्दा गाउँलेहरू एकजुट भई निकाल्थे, जुनले सामाजिक बन्धनलाई बलियो बनाउँथ्यो। लोककथा र उखानमा कुवा र यस्ता उपकरणको उल्लेख पाइन्छ, जसले ग्रामीण जीवनको सादगी दर्शाउँछ। प्रतिष्ठानको संस्थापकले भने,
संरक्षणको आवश्यकता
केही इतिहासकार र सांस्कृतिक संरक्षकहरूले बिलाई-काटा जस्ता उपकरणलाई संग्रहालयमा संरक्षण गर्नुपर्ने सुझाव दिएका छन्। यो न केवल हाम्रो ग्रामीण सम्पदा हो, बरु आगामी पुस्तालाई पानी जस्तो आधारभूत आवश्यकताका लागि कति श्रम र सहयोग चाहिन्थ्यो भन्ने बुझाउन सक्छ। अझै पनि केही गाउँमा पुराना कुवाको नजिक यो उपकरण देखिन सक्छ, तर संख्या नगण्य छ।
बिलाई-काटाको कथा कुवासँगै अन्त्य हुँदै छ। यो उपकरणले हामीलाई साधारण वस्तुले पनि जीवनमा कति महत्व राख्छ भन्ने सिकाउँछ। शायद अब हाम्रो सांस्कृतिक सम्पदालाई जोगाउन पहल गर्ने समय आएको छ, नत्र बिलाई-काटा जस्ता धेरै प्रतीक सधैंका लागि हराएर जाने अवधी भाषी पत्रकार चन्देश्वर राज त्रिपाठी ले बताउँछन् ।
